Projectbeschrijving voor Leerstoel Geschiedenis der Reformatie, gevestigd aan de VU Amsterdam

 

Een Nederlander als peetvader van de Heidelberger

 

De carrière van Joannes Anastasius onder Frederich III van de Pfalz (1554-1570)

 

Jan Gerritsz Versteghe (geb. c.1520) is bekend als schrijver van Der leken wechwijser (onlangs hertaald verschenen als Wegwijzer voor gewone gelovigen). Nederland heeft geen reformator voortgebracht, zoals van het formaat van een Martin Luther in Duitsland of Johannes Calvijn voor Frankrijk. De zuidelijke Nederlanden hebben Guido de Bres, opsteller van de Nederlandse Geloofsbelijdenis. Voor de noordelijke Nederlanden is vooral Versteghe door zijn verwerking en popularisatie van het gedachtengoed van de Reformatie van grote betekenis geweest. Hij blijkt op een bijzondere wijze betrokken bij de aanvaarding en invoering van de Heidelbergse Catechismus.
Zijn herroeping van de reformatorische belijdenis onder druk van de inquisitie, zijn berouw daarover en het getuigenis daarvan in Der leken wechwijser zijn enigszins bekend. Vrijwel onbekend is dat hij met de publicatie van zijn boek zich opnieuw als predikant ter beschikking stelde en die vond in de Pfalz. Daar heeft hij van 1554 tot aan zijn (vroege) dood in 1570 gewerkt als predikant in het dorp Steeg en vanaf 1561 ook als superintendent van het district Bacharach en Kaub.
Anastasius heeft meegemaakt dat de Pfalz onder keurvorst Ottheinrich (1556-59) een duidelijk Lutherse oriëntatie doormaakte en onder diens opvolger Friedrich III (1559-1576) de wending naar de gereformeerde belijdenis. Met drie geschriften nam hij deel aan het debat over de christologie en de avondmaalsleer.

• 1557: Vom Nachtmal Christi,
• 1561: Von dem waren leib Christi,
• 1566: Die Alte Catholische Leyenbücher.

Met het laatste werk nam hij het op voor de reformatie van de Pfalz onder Friedrich III waarvan de legitimiteit op de rijksdag van Augsburg ter discussie stond. Een ander, anoniem verschenen werk, nl. Ein kurtzer Wechwijser (1564), werd ook aan hem toegeschreven, maar is waarschijnlijk van zijn neef, Gerrit Dircksz Versteghe (Gerhartus Gardirius Geldrus) die er een bewerking van Der leken Wechwijser mee heeft willen geven.
Versteghe – Anastasius’ Duitse jaren verwijzen op bijzondere wijze terug naar Nederland. Hij blijkt immers intens betrokken te zijn geweest bij de aanvaarding en invoering van de Heidelbergse Catechismus in 1563. Klachten van Lutheranen over Anastasius’ eigen Catechismus horen we terug als Frederich III in het voorwoord spreekt van de noodzaak van één nieuwe Catechismus voor de Pfalz. Vervolgens heeft Anastasius met zijn bijdrage aan de avondmaalsleer de middenkoers van Heidelberg ondersteunt. Tenslotte heeft hij als een van de superintendenten de synode van januari 1563 meegemaakt waarin de nieuwe Catechismus gelezen en ondertekend werd.

 

In het herdenkingsjaar 450 Heidelbergse Catechismus heeft de leerstoelhouder de colleges en lezingen afgestemd op onderzoek van bovengenoemd themaveld (zie overzicht in bijlage 1). Plan is nu

• voor 2014: een populair Nederlandstalig boek te schrijven onder de titel Oecumene rond het Avondmaal. Een Nederlander als peetvader van de Heidelberger.
• voor2015: een Engelstalige, wetenschappelijke monografie; met tekstcoupures in brontaal, in vertaling en met aantekeningen als studiemateriaal voor de Reformatie in de Nederlanden en de Pfalz in de zestiende eeuw.

Het meeste onderzoek is in 2013 verricht. Voor de komende jaren is het nodig tijd te maken voor het schrijven van deze boeken. Daarvoor dient financiering te worden geworven.

…

Bijlage 1. Overzicht wetenschappelijke lezingen 2013
‘Een Nederlander als peetvader van de Heidelberger. Joannes Anastasius Geldrus in de Pfalz’, lezing op conferentie 450 jaar Heidelbergse Catechismus, 19 januari 2013 te Gouda.

‘Joannes Anastasius Geldrus on the Lord’s Supper and Christology against the Gnesio-Lutherans in relation to the Heidelberg Catechism’, at Conference in Leuven on 18-19 April 2013.

 

‘”Ein vermaldeite Abgöttery”. Q/A 80 in the Context of the Catechetical Teaching of Joannes Anastasius in the Palatinate’, congress Apeldoorn 21-22 juni 2013.

‘Das Brotbrechen – ein liturgischer Praxis als Merkmal reformierten Abendmalslehre der Kurpfalz des Friedrichs III‘, Vortrag bei der akademische Festveranstaltung des Reformatorisch-Theologisches Predigerseminar Hannover, 29 juni 2013.

‚The Influence of the Heidelberg Catechism on the Netherlands, Espacially on the Teaching an Liturgical Practise of the so-called “fractio panis” in the Lord’s Supper’, at congress Universitt Free State Bloemfontein, “After 450 Years: in conversation with the Heidelberg Catechism Today”, 28 October 2013;

id, at congress Stellenbosch University, “Remembering the Heidelberg Catechism in (South) Africa Today”, 30 October – 1 November 2013.

Seminar „Philip Melanchthon’s Iudicium de controversia Coenae Domini (1559) to Elector Palatinate Frederic III and the Commissioning of the Heidelberg Catechism’ at Jonathan Edwards Center Africa, Bloemfontein, South-Africa, 4 November 2013.

‘Heidelberg Catechismus Q/A. 80 on the Mass: Trent’s anathema’s questioned and answered?’, lecture at The Council of Trent: Reform and Controversy in Europe and Beyond  (1545-1700), 3-5 December 2013 at KU Leuven, Belgium.